◾️بعضی ماه‌ها نه به‌خاطر آنچه هستند، بلکه به‌خاطر آنچه مردم درباره‌شان باور کرده‌اند، به حاشیه رانده می‌شوند. «صفر» یکی از آن‌هاست؛ ماهی که سال‌هاست در فرهنگ عامه با بدیمنی و پرهیز همراه شده، بی‌آنکه این ذهنیت، پشتوانه‌ای قرآنی یا روایی داشته باشد.
⭕️ حجت‌الاسلام غلامرضا رضایی تربقان با نگاهی موشکافانه، به سراغ این ذهنیت رفته است؛ نه برای انکار احساسات تاریخی مردم، بلکه برای تمایز گذاشتن میان «اندوه دینی» و «نحوست خرافی». این یادداشت کوششی است در بازخوانی مبانی عقلی، نقلی و تاریخیِ این باور رایج؛ تلاشی برای آن‌که روشن شود آیا واقعاً ماه صفر، آن‌گونه که پنداشته‌ایم، باید ماهی پرهیزآمیز تلقی شود یا نه.
با آغاز ماه صفر، بسیاری از مردم ناخودآگاه درگیر ذهنیتی قدیمی و نهادینه‌شده می‌شوند که این ماه را زمان بدیمنی، حوادث ناگوار و بلاهای ناخواسته می‌دانند. توصیه‌هایی همچون صدقه دادن، خواندن دعای مخصوص، شکستن تخم‌مرغ و پرهیز از آغاز کارهای مهم در این ماه، نشانه‌هایی از رسوخ یک باور کهن در فرهنگ دینی و اجتماعی ماست. اما آیا این ذهنیت، پشتوانه‌ای در قرآن، روایات یا مبانی عقلانی دارد؟ یا آن‌که باوری برگرفته از ذهنیات عرب جاهلی و شرایط تاریخی خاص است که با آموزه‌های اسلام ناب سازگار نیست؟
در ابتدا باید دانست که اعراب پیش از اسلام، چهار ماه از سال قمری را به عنوان ماه‌های حرام می‌شناختند: رجب، ذی‌القعده، ذی‌الحجه و محرم. در این ماه‌ها جنگ و درگیری ممنوع بود و آتش‌بس موقتی میان قبایل برقرار می‌شد. پایان این دوران مصادف با آغاز ماه صفر بود؛ ماهی که دشمنی‌ها دوباره سر برمی‌آورد و خون‌خواهی‌ها از سر گرفته می‌شد. به همین دلیل در فرهنگ عرب آن زمان، صفر نماد ناامنی، درگیری و احتمال بروز فجایع بود. این ذهنیت، گرچه خرافی و بدون پایه دینی بود، در گذر زمان با فرهنگ اسلامی آمیخته شد و به شکلی ناخودآگاه در ذهن برخی مسلمانان باقی ماند.
اما قرآن کریم دیدگاهی کاملاً متفاوت دارد. بر اساس تعالیم قرآن، هیچ روز، ماه یا ساعتی به خودی خود نحس نیست. در سوره فصلت آیه ۱۶ و سوره قمر آیه ۱۹ آمده است که عذاب الهی بر قوم عاد در «یوم نحس» فرود آمد. اما روشن است که نحوست آن روز به سبب رخداد عذاب بوده، نه به ذات زمان. در مقابل، درباره شب قدر می‌فرماید: «إنا أنزلناه فی لیلة مبارکة» (دخان/۳). آن شب، مبارک توصیف شده است، زیرا در آن، قرآن نازل می‌شود، فرشتگان فرود می‌آیند و مقدرات انسان‌ها رقم می‌خورد. بنابراین، مبارکی یا نحوست زمان از جنس حوادثی است که در آن رخ می‌دهد، نه از جنس خود زمان.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به‌صراحت می‌نویسد: «هیچ دلیلی عقلی بر سعد یا نحس بودن ایام وجود ندارد، زیرا همه اجزاء زمان، در ماهیت و طبیعت، یکسان‌اند. اختلاف در حوادث است، نه در خود زمان.» این تحلیل با نگاه کلامی نیز هماهنگ است؛ زیرا زمان و مکان به خودی خود فاقد فاعلیت‌اند و نمی‌توان برای آن‌ها اراده یا اختیار در حوادث قائل شد. حتی در منابع فقهی نیز اشاره‌ای به احکام خاص یا محدودیت‌هایی برای ماه صفر دیده نمی‌شود. هیچ فقیه معتبری آن را ماهی نحس یا زمان ممنوعیت برای ازدواج، سفر یا آغاز پروژه‌های مهم نمی‌داند.
با این حال، برخی وقایع تاریخی که در این ماه اتفاق افتاده‌اند، از جمله رحلت پیامبر اعظم (ص) در ۲۸ صفر، شهادت امام حسن مجتبی (ع) و امام رضا (ع)، فضای این ماه را با غم و اندوه آمیخته‌اند. این غلبه حزن باعث شده تا ناخودآگاه جمعی جامعه شیعی، نسبت به صفر احساس سنگینی کند. اما باید دانست که این احساس، روانی و تاریخی است، نه دینی و معرفتی. شیعه‌بودن و محبت به اهل‌بیت (ع) ایجاب می‌کند که نسبت به این مناسبت‌ها سوگواری کنیم، اما نباید آن را با بدبینی نسبت به زمان آمیخت.
از سوی دیگر، آموزه‌های نبوی به‌صراحت ما را از بدبینی و فال بد برحذر داشته‌اند. همچنین امام صادق (ع)می فرمایند: «الطِّيَرَةُ عَلَى مَنْ تَطَيَّرَ، وَمَنْ تَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ، لَا طِيَرَةَ عَلَيْهِ.» یعنی؛ فال بد (طیره) اثرش بر کسی است که به آن باور دارد؛ و کسی که بر خدای بزرگ توکل کند، هرگز دچار فال بد نخواهد شد. (کافی/جلد۸/صفحه۱۹۵)
فال بد، نوعی تلقین ذهنی و روانی است که می‌تواند تأثیراتی منفی در رفتار فرد و جامعه برجای گذارد. امروزه نیز روان‌شناسی شناختی این نکته را تأیید می‌کند که ذهنیت منفی نسبت به یک دوره زمانی، می‌تواند احتمال بروز خطا، اضطراب و حتی بیماری را افزایش دهد.
همچنین، برخی روایات غیرمعتبر یا ضعیف‌السند که گاه در بین مردم رواج دارد، نمی‌تواند معیار صدور حکم یا پایه یک باور عمومی باشد. علم رجال، اصول حدیث و قواعد فقهی، این‌گونه روایات را فاقد حجیت می‌دانند. حتی در برخی منابع شیعه آمده است که بزرگان، برای مبارزه با این خرافه، از اصطلاح «صفرالخیر» استفاده کرده‌اند؛ یعنی صفرِ نیکو. همان‌طور که دیگر ماه‌های قمری نیز با القاب مثبت مانند «محرم‌الحرام»، «شعبان‌المعظم» و «ربیع‌الاول» شناخته می‌شوند.
از زاویه‌ای دیگر، جامعه‌شناسان دینی هشدار داده‌اند که تداوم این ذهنیت‌های خرافی می‌تواند آثار مخربی بر توسعه اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی داشته باشد. پرهیز از ازدواج، توقف فعالیت‌های اقتصادی، اجتناب از سفر و تأخیر در پروژه‌های مهم، تنها به‌دلیل باور به نحوست صفر، نه‌تنها مبنای شرعی ندارد، بلکه موجب رکود، استرس و جهل اجتماعی خواهد شد.
نگاه ناب دینی، ما را به سوی ایمان آگاهانه، توکل روشن و پرهیز از خرافه‌گرایی دعوت می‌کند. ماه صفر نیز همچون دیگر ایام خدا، ظرفی است برای زیستن، رشد کردن، و بندگی. اگر ذهن‌هایمان را از غبار باورهای نادرست بتکانیم، خواهیم دید که هیچ ماهی نحس نیست؛ آنچه سرنوشت‌ساز است، نیت، عمل و توکل ماست، نه نام ماه در تقویم. زمان را بد نپنداریم، بلکه آن را با نیت نیک، به فرصت تبدیل کنیم.
✍ غلامرضا رضایی تربقان
🔹لینک کوتاه؛
https://etemadeno.ir/?p=266215
🔹لینک کوتاه؛
https://gitionline.ir/?p=102136
🌐منبع خبر؛
🔻نشریه آوای کاشمر، شماره۴۵۸،صفحه۱۲
🔻روزنامه بشیر _ شماره7706 _صفحه4
🔻خبرگزاری اعتماد نو
🔻خبرگزاری گیتی آنلاین
به نام خدا